HISTORIA KAŹMIERSKIEJ ZABUDOWY
Póki, co trudno w tej chwili jednoznacznie określić czy przedlokacyjny Kaźmierz był wsią z kościołem, czy osadą rolniczo – targową a może miasteczkiem z placem targowym i kościołem. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa – pisze Maria Piotrowska w Studium historyczno-urbanistycznym miejscowości Kaźmierz (Puszczykowo, 2004) – powiedzieć, że obecny kościół posadowiony został na miejscu tradycyjnie wykorzystywanym na lokalizację świątyni. Nie ma pewności, czy tzw. wzgórze kościelne zawiera w sobie ślady zarówno pierwszego kościoła jak również owego i dawniejszego eremu benedyktynów.
Budowa kościoła z jakąś osadą, oraz wcześniejszego eremu dla mnichów musiała być związana z wcześniejszą siecią dróg. Kaźmierz usytuowany był nieco na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych z Poznania w kierunku Szamotuł i z Poznania w kierunku Pniew. Ale niewielka odległość od Poznania wskazywała, że Kaźmierz, jak i okoliczne osady znajdowały się w takiej odległości od stołecznego grodu, że w warunkach średniowiecznej komunikacji ów dystans w obie strony można było pokonać w ciągu jednego dnia.
Niezależnie od tego, czy pierwotną decyzją co do lokalizacji było znalezienie odpowiedniego miejsca na bezpieczny erem dla zakonników, czy zadecydowało o tym ukształtowanie terenu z brodem przez rzekę Samę w połączeniu z lokalnym skrzyżowaniem dróg Poznań – Kaźmierz - Wronki – Międzychód oraz Szamotuły – Kaźmierz – Buk i dalej na południe, to miejsce charakteryzowało się dużym bezpieczeństwem, stanowiąc ważny lokalny ośrodek dla rozrzuconych po bezleśnej okolicy starych wsi i małych osad.
To, że Kaźmierz jako osada jest starszy niż miejska lokalizacja, nie ulega wątpliwości. Świadczy o tym chociażby historia miejscowego kościoła parafialnego. Lokowanie miejscowości w oparciu o nowy porządek prawno-przestrzenny tzw. prawo „niemieckie” lub „magdeburskie” czy „średzkie” było na terenie Wielkopolski zjawiskiem normalnym i wynikało z przeprowadzenia głębokiej reformy gospodarczej państwa w XIII wieku, a nie procesów kolonizacyjnych do tej pory dziewiczych terenów. Jako jeden z pierwszych w sprawie lokacji Kaźmierza zabrał głos Henryk Munch w pracy „Geneza rozplanowania miast wielkopolskich w XIII i XIV wieku” (Kraków, 1946). Co do kształtu osady przed lokacją można przypuszczać, że zabudowa koncentrowała się wokół placu ograniczonego z jednej strony kościołem.
Lokacyjny Kaźmierz (miasto Kaźmierz) otrzymał prostokątny plac targowy, w przybliżeniu zachowany do dnia dzisiejszego - pisze Maria Piotrowska. Nowy ład przestrzenny zapewne bardziej, niż poprzednia zabudowa nawiązywał do przebiegu dróg tranzytowych, co spowodowane było jasnym określeniem funkcji poszczególnych partii osady. Rozdzielono w sposób wyraźny tereny handlowe i produkcji rzemieślniczej – rynek i tereny przeznaczone dla zabudowy potrzebnej do produkcji rolnej. Wszelkie funkcje właściwe gospodarstwom rolnym osunięto na zaplecza domów stojących przy rynku oraz przy drogach dojazdowych do rynku.
Dokładna data założenia miasta Kaźmierza nie jest znana. Wiemy, iż w roku 1384 miasto (oppidium) zostało spalone przez kasztelana poznańskiego Domarada z Pierzchna. W przestrzeni urbanistycznej XV – XVI-wiecznego Kaźmierza dominował okazały, murowany, gotycki kościół. Średniowieczna regulacja przestrzenna zasadniczo ograniczała się do wytyczenia czworobocznego rynku i dwóch ulic – obecnej ulicy Szkolnej i ulicy Jana Pawła II. Przejazd do brodu na rzece Samie był szeroki i nie zyskał kształtu ulicy. Plac wokół kościoła pozostał wolny od zabudowy i był przeznaczony na pochówki oraz obejście procesyjne. Podziały wewnętrzne poszczególnych bloków zabudowy wokół placu, zakładając stabilność od czasów lokacji, aż do XIX wieku, były różnej szerokości i przewidywały wzniesienie około piętnastu domów. Działalność gospodarcza Kaźmierza w wiekach średnich skupiona była wokół młyna, niekiedy nazywanego Poświątne. W 1412 r. w mieście Kaźmierz wzmiankowana jest karczma. Z roku 1530 pochodzi dokument zezwalający na organizowanie w Kaźmierzu jarmarku w dniu św. Reginy (9 września) oraz zwykłych targów co tydzień we wtorki.
Kolejne wieki pokoju i wzrostu gospodarczego Wielkopolski nie wywarły większego wpływu na rozwój miasta. Miejscowość rozwijała się, ale nie zarzuciła związków z produkcją rolną. Handel i rzemiosło rozwijał się wolno. U schyłku XVIII wieku miasto było całkowicie otwarte, nie miało jednolicie brukowanych ulic – pisze J. Wąsicki w "Opisach miast polskich z lat 1793-1794" (Poznań, 1962). Domów mieszkalnych naliczono 25, spośród których żaden nie miał pokrycia ogniotrwałego. Gontem pokryto dwa domy należące do parafii. W obrębie miasta znajdowały się 23 stodoły. Społeczność miejscowości liczyła 121 osób i wszyscy byli wyznania katolickiego. W mieście było 2 piekarzy, 1 tkacz, 1 kowal, 1 oberżysta, 1 akuszerka, 1 muzykant oraz 1 organista. Na rzece znajdował się most. Młyna już nie było, a miejscowa ludność korzystała z wiatraka należącego do majątku w Nowej Wsi. Z powyższych danych jednoznacznie wynika, że Kaźmierz miał wprawdzie prawa miejskie, ale bliżej mu było do wsi niż miasta. Taki obraz miasta został utrwalony na mapie katastralnej przygotowanej w 1822 roku przez Schrader’a. Na szczególną uwagę zasługuje zabudowa mieszkalna rynku, składająca się z mocno wydłużonych domów, ustawionych szczytami do placu (do dziś w obrębie rynku nie zachował się ani jeden budynek tego typu). Na widokówce z początku XX wieku utrwalono ostatni z takich budynków.
Zwarta zabudowa gospodarcza probostwa otaczająca kościół pozwala przypuszczać, że przynajmniej na początku XIX wieku w jego obrębie nie było już cmentarza. Najprawdopodobniej pod koniec XVIII wieku pochówki przeniesiono na bezużyteczne wzgórze, gdzie na początku wspomnianego wieku postawiono figurę św. Jana Nepomucena. Jak podaje P. Mordal w "Ziemi Szamotulskiej" figura św. Jana Nepomucena (na zdjęciu) związana była raczej z sąsiedztwem rzeki i pobliskim mostem niż z cmentarzem.
W 1841 roku Kaźmierz liczył 227 mieszkańców a Nowa Wieś - 137 (L. Plater, "Opisanie jeograficzno-historyczno-statystyczne Województwa Poznańskiego" – Paryż, 1841). Plater podaje również, że w 1846 roku w Kaźmierzu mieszkało 230 osób w 22 domach, a w Nowej Wsi – 155 osób w 12 domach.
Reforma rolna narzucona przez rząd pruski spowodowała intensywny rozwój folwarku w Nowej Wsi, pozostawiając na uboczu stary Kaźmierz. Mimo to miejscowość się rozrastała i w 1898 roku liczyła 642 osoby, które zamieszkiwały w 73 domach. W 1898 roku w Kaźmierzu zamieszkiwało 72 Ewangelików, 7 Żydów oraz 563 katolików. Szczególne znaczenie do rozwoju miejscowości miała budowa linii kolejowej w 1888. Pod koniec XIX wieku wybrukowano większość ulic w Kaźmierzu, a na początku XX wieku wzniesiono budynek szkoły.
Początek XX wieku, a w szczególności okres międzywojenny przyniósł dalszy rozwój Kaźmierza. W tym czasie wzniesiono szereg okazałych, przypominających kamienice, domów mieszkalnych. Wzniesiono kilkukondygnacyjny młyn parowy, powstała mleczarnia oraz gruntownie wyremontowano kościół. Krótko przed pierwszą wojną światową do Kaźmierza dotarła łączność telefoniczna. W okresie międzywojennym prężność ośrodka zamanifestowała się utworzeniem nowoczesnej mleczarni i drugiego elektrycznego młyna – pisze M. Piotrowska. Dokonano również szeregu inwestycji w obrębie folwarku w Nowej Wsi. Na obrzeżach starego Kaźmierza zbudowano szereg domów jednorodzinnych o willowym charakterze. Miejscowość rozrastała się szczególnie wzdłuż dróg dojazdowych.
W czasie drugiej wojny światowej Kaźmierz nie uległ zniszczeniom. Prowincjonalizm, okazał się zbawienny. Dzięki temu miejscowość nie odczuła działań wojennych ani późniejszych zmian politycznych i gospodarczych.
Powojenne zalążki przemysłu koncentrowały się wokół rolnictwa. Nastąpiło znaczne przyhamowanie prywatnej przedsiębiorczości, a na to miejsce wprowadzono różne formy własności spółdzielczej. Rozbudowa Kaźmierza związana była w dużej mierze z rozwojem Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska i Spółdzielni Mleczarskiej. Dużo głębsze zmiany następowały w obrębie gospodarstwa rolnego w Nowej Wsi i jego bliskim sąsiedztwie.
Ostatnia dekada w historii Kaźmierza zaznaczyła się gwałtowną intensyfikacją zabudowy mieszkaniowej oraz kilkoma znaczącymi inwestycjami gospodarczymi.
Janusz Stróżyk
Kaźmierz z lotu ptaka – 2008 r. - fot. Zbigniew Tomczak
Poniedziałek: 8:00 - 17:00
Wtorek-Czwartek: 7:30 - 15:30
Piątek: 7:30 - 14:30
Urząd Stanu Cywilnego:
Poniedziałek: 8.00 - 12.00, 15.00 - 17.00
Wtorek: 11.30 - 15.30
Środa: 11.30 - 15.30
Czwartek: 11.30 - 15.30
Piątek: 12.30 - 14.30
BS Duszniki O/Kaźmierz